W minionym roku pandemia poważnie dała się we znaki nie tylko gospodarce światowej, ale przede wszystkim małym społecznościom i organizacjom, w tym także żydowskim, odciętym geograficznie i społecznie od swoich kulturowych centrów. Ten problem jest coraz bardziej widoczny nie tylko w Polsce, ale też w innych państwach, jak Francja, Niemcy, UK czy Litwa, gdzie większość Żydów, to osoby w podeszłym wieku, samotne lub żyjące w rodzinach kulturowo mieszanych w mniejszych lub większych miastach rozsianych w różnych częściach globu. Centra kulturowe, jakimi są gminy żydowskie, a w Polsce także lokalne oddziały TSKŻ dwoją się i troją żeby w jakiś sposób podtrzymać komunikację, życie religijne i społeczno-kulturalne, a tym samym zachować kulturową ciągłość. Jednak przy braku odpowiednich narzędzi, sprzętu, szkoleń, oraz dostępu do Internetu (szczególnie wśród żydowskich seniorów) w bezwzględny sposób powoli zostajemy wykluczeni z życia żydowskiego toczącego się obecnie w przestrzeni wirtualnej, na dodatek w obcym dla wielu języku.
Naprzeciw temu społeczno-kulturalnemu wyzwaniu, jakim stała się dla naszych społeczności pandemia, wyszli liderzy z Litwy, Francji i Polski, skupieni w międzynarodowej organizacji ROI Community (ROI w języku hebrajskim oznacza pasterza, lidera lub przywódcę), prowadzonej od 2005 roku przez Fundację Charlesa i Lynn Schustermannów i zrzeszającej ponad 1300 młodych aktywistów żydowskich z całego świata, w tym 12 osób z Polski. Laurina Todesaite, David el Shatran i Aleksandra Wilczura, bo o nich tutaj mowa, poznali się podczas Limmudu Mallorca, gdzie sprowadziła ich wspólna pasja do żydowskiej edukacji, muzyki i gotowania. Tam też narodził się projekt międzynarodowej akademii kulinarnej, łączącej wszystkie obszary żydowskiego dziedzictwa – kulturę Sefardyjczyków i aszkenazyjskich Galicianerów i Litwaków.
Z kamerą wśród garnków
Pandemia sprawiła, że realizacja polsko-litewsko-francuskiego projektu kulinarnego okazała się nagłą potrzebą chwili, gdyż z dnia na dzień członkowie społeczności żydowskich na całym świecie zostali odcięci od swoich rodzin, przyjaciół, gmin, synagog, a tym samym od wspólnych posiłków, tradycji kulinarnych i koszernej żywności. Izolacja i zagrożenie wirusem Covid-19 nie sprzyjały żadnym innym formom komunikacji niż online. A i ta nie należała ani do najłatwiejszych, ani do najbardziej skutecznych.
Stąd też Laurina Todesaite, Dyrektor #CookJewishBeJewish, reprezentantka Litwy w Europejskim Parlamencie Żydowskim EJP, edukatorka a jednocześnie litewsko-izraelska szefowa kuchni wpadła na genialny pomysł razem z Aleksandrą Wilczura, sekretarz żarskiego oddziału TSKŻ i prezeską Stowarzyszenia Żydowskiego Cukunft, specjalizującą się w kulturze żydowskiej oraz Davidem el Shatranem, muzykiem oraz Dyrektorem JewSalsa i StreaMensch zorganizowania darmowej żydowskiej akademii kulinarnej w formie krótkich filmików instruktarzowych, wspólnego gotowania na żywo oraz warsztatów kolacji sederowych, prezentujących domowe przepisy, zasady kaszrutu (w dającej się przełknąć pigułce), wierzenia, i zwyczaje naszych lokalnych społeczności żydowskich oraz różnice jakie między nimi występują. Całość w przystępny dla wszystkich sposób na Facebooku, stronie internetowej i Youtube, tak aby dotrzeć do jak najszerszego grona odbiorców, którzy w przyszłości będą mogli wzajemnie wspierać się w nowej wirtualnej rzeczywistości oraz dzielić tradycjami.
Akademia #CookJewishBeJewish na Talerzu
Pomysł wirtualnej akademii kulinarnej nie mógł ruszyć w bardziej odpowiednim momencie, jak z okazji Żydowskiego Nowego Roku 5781. Był więc oparty o potrawy noworoczne tradycyjnie serwowane podczas kolacji Rosz Haszana i Sukkot na Litwie, w Polsce, Izraelu i oczywiście we Francji, które bazowały na tzw. noworocznych simanim (hebr. znaki), czyli dobrych omenach, wróżących powodzenie wszystkim biesiadnikom. W tradycji aszkenazyjskiej mamy 5 simanim, a w sefardyjskiej 8 lub 10 w zależności o lokalnego minchagu (hebr. zwyczaju). Od razu można więc domyślić się, że tradycja sefardyjska jest dużo starsza i głęboko zanurzona w swojej symbolice w porównaniu z polską lub litwacką.
Przez cały miesiąc Elul poprzedzający nowy rok Laurina Todesaite i Aleksandra Wilczura wspólnie wyczarowywały z noworocznych omenów różne kulinarne przysmaki w oparciu o domowe przepisy Litwaków, Galicianerów i Sefardyjczyków zebrane od najstarszych członków wileńskiej, wrocławskiej, krakowskiej i paryskiej społeczności. Sekundował im w tym David el Shatran, który cały czas rejestrował ich kulinarne działania, oprawiając je w odpowiedni podkład muzyczny i francuskie żarciki. Dzięki ich współpracy przysłowiowe filmowe ciasto samo rosło im w rękach – a przepisy kulinarne mnożyły się, jak grzyby po deszczu, czego efektem są filmiki uczące skutecznego pieczenia okrągłych chałek, babki i kugla, przygotowania m.in. Gefilte Fisz, Galizianer i Floymen Cymesów, taigalach, farszmaku, śledzi po żydowsku, noworocznego czulentu, których przepisy znajdziecie na stronie internetowej i Facebooku projektu #CookJewishBeJewish.
Seder wirtualny w 5 smakach
Punktem kulminacyjnym projektu była oczywiście noworoczna kolacja sederowa w formule online, na której spotkali się organizatorzy, uczestnicy oraz nasi influenserzy kulinarni, czyli osoby hojnie dzielące się swoimi domowymi przepisami głównie z Pierwszego i Drugiego Pokolenia po Holokauście mieszkający obecnie w Izraelu. Razem z rodzinami łącznie biesiadowaliśmy w gronie 75 osób z 9 państw, rozmawiając po angielsku, polsku, rosyjsku i hebrajsku o znaczeniu noworocznych simanim w naszych tradycjach i różnicach jakie między nimi występują.
Podczas Rosz Haszana Aszkenazyjczycy tradycyjnie jedzą „nowy” owoc, najlepiej 1 z 7 owoców Ziemi Izraela – np. winogrona, figi, granaty lub daktyle, którego w tym roku jeszcze nie próbowali, aby móc nad nim odmówić dodatkowe błogosławieństwo Szechechijanu. Następnie spożywają okrągłą chałkę z rodzynkami, która symbolizuje cykliczność czasu i okrągłe zamknięcie roku. W święta wyjątkowo maczana jest w miodzie zamiast w soli, której tego dnia nie używa się, aby przyszły rok był słodki, a nie słony.
Klucze, drabiny i inne ptaszki
Korzystając z okazji warto też wspomnieć, że niegdyś w tradycyjnych domach żydowskich w Polsce pieczono dodatkowo chałki noworoczne w kształcie kluczy, ptaszków i drabin. Chałkowe klucze (jid. shlissel challe) uznawano za amulety (hebr. segula) na pomyślne otwarcie łona i łatwy poród przyszłych matek, jako remedium na finansową niepomyślność lub jako symbole otwarcia boskich bram podczas wielkich świąt, za którymi znajdują się zdrowie, bogactwo i boskie błogosławieństwa. Ptaszki z kolei nawiązywały do wersetu z Ks. Izajasza 31:5 – „Jak ptaki latające, tak Pan Zastępów osłoni Jeruzalem, osłoni i ocali, oszczędzi i wyzwoli”. Drabiny natomiast symbolizowały ich biblijną odpowiedniczkę ze snu Jakuba, opisanego w Ks. Rodzaju 28:12-20: ”We śnie ujrzał drabinę opartą na ziemi, sięgającą swym wierzchołkiem nieba, oraz aniołów Bożych, którzy wchodzili w górę i schodzili na dół. A oto Pan stał na jej szczycie i mówił: «Ja jestem Pan, Bóg Abrahama i Bóg Izaaka. Ziemię, na której leżysz, oddaję tobie i twemu potomstwu. A potomstwo twe będzie tak liczne jak proch ziemi, ty zaś rozprzestrzenisz się na zachód i na wschód, na północ i na południe; wszystkie plemiona ziemi otrzymają błogosławieństwo przez ciebie i przez twych potomków. Ja jestem z tobą i będę cię strzegł, gdziekolwiek się udasz; a potem sprowadzę cię do tego kraju. Bo nie opuszczę cię, dopóki nie spełnię tego, co ci obiecuję».”
W wyniku Holokaustu, wszystkie te tradycje niemal całkowicie zniknęły ze świadomości polskiej społeczności żydowskiej. Czasem ich ślady odnajdujemy na jarmarkach u polskich nieżydowskich sąsiadów lub w rodzinach żydowskich, którym szczęśliwie udało się uniknąć Szoah, emigrując do Palestyny lub Stanów Zjednoczonych. Obecnie ich pierwotna symbolika nie jest do końca znana. Dlatego nowe pokolenia rabinów stworzyły własne, nowe interpretacje i dzisiaj widzimy noworoczne chałki także przy innych świątecznych okazjach.
Noworoczne kulinarne wróżby
Po błogosławieństwie chałki nadchodzi czas na 5 simanim, które symbolizują nasze życzenia w stosunku do nadchodzącego nowego roku: jabłko, miód, głowa ryby, granat i marchew. Ich znaczenie tłumaczone jest różnie w zależności od lokalnej tradycji – skupiając się na tym, aby w nowym roku coś ograniczać lub pomnażać.
Z kolei tradycja sefardyjska jest znacznie bardziej rozbudowana i obejmuje 8-10* simanim: daktyl, zielona fasola, granat, por, burak, dynia, jabłko z miodem i głowa barana (kozy, owcy, ryby), marchew* i ryba*, którym przypisane są jednoznaczne znaczenia, nad którymi odmawia się błogosławieństwa Yehi Ratzon Milfanecha… (hebr. Niech będzie wolą Twoją…) skoncentrowane na usunięciu wrogów, przeciwników, grzechów lub zapisanie dobrych uczynków.
Święta, święta i po świętach
Nasz wirtualny seder był kombinacją aszkenazyjsko-sefardyjską przeprowadzoną w prawdziwie telegraficznym skrócie – łącznie z 4 toastami i muzyką klezmerską w wykonaniu fenomenalnego skrzypka Marka Kovnatskiyego uwinęliśmy się, bo musieliśmy, w godzinę. Taka niestety jest nowa Covid-owa rzeczywistość.
Projekt co prawda się zakończył, ale to dopiero początek żydowskiego roku, a z nim kalendarza pełnego świąt i świątecznego gotowania. W kolejnych dniach planujemy rozbudowę strony internetowej o kolejne przepisy na Sukkot i Chanukę. Nasi liderzy żydowscy, pasjonaci dobrej kuchni oraz bloggerzy kulinarni z Izraela, Białorusi, Francji, Litwy, Mołdawii Niemiec, Ukrainy i USA już zadeklarowali swoje wsparcie. My natomiast cieszymy się, że możemy się wzajemnie poznać poprzez żydowskie gotowanie, bo kilkadziesiąt tysięcy odsłon, komentarzy, zdjęć, zapytań i lajków bez jakiejkolwiek promocji przekonuje nas, że mamy dla kogo to robić i że warto.
Więcej przepisów świątecznych: www.CookJewishBeJewish.com
Warsztaty kulinarne Online:
*#CookJewishBeJewish Rosh Hashanah Cooking Academia was generously supported by the Charles and Lynn Schustermann Family Foundation and ROI Community.
**Cukunft’s participation in this project was generously supported by the Foundation EVZ. It does not represent an expression of opinion by the Foundation EVZ. The authors bear the responsibility.
***Action Projects are independent initiatives of Humanity in Action Fellows and Senior Fellows that address social and human rights issues around the world.
